چند روز پیش، یکی از دوستانم که از طریق پیام‌رسان تلگرام با من در تماس بود، در لابه‌لای صحبت‌هایش نوشت: «حاجی اینا هازرن برای رسیدن به پول هر کاری می کنن.» این برای من خیلی عجیب بود، چرا باید یک انسان ایرانی که در شهری فارسی‌زبان به دنیا آمده، 12 سال در آموزش‌و‌پرورش این کشور تحصیل کرده و در شُرُف گرفتن لیسانس مهندسی مکانیک از یک دانشگاه سطح یک کشور است، با این انشاء و املاء صحبت کند؟ کمی دقیق‌تر که شدم دیدم که در توییت‌ها، در مطالب وبلاگی و حتی در بسیاری از کتاب‌های چاپی که می‌خوانم، اهمیت چندانی به نگارش فارسی صحیح داده نمی‌شود. از سوی دیگر، فرهنگستان هم به جای اهمیت‌دادن به این موضوع، در کمال تعجب، کار خاصی انجام نمی‌دهد و ما می‌مانیم و هویتی که در خطر است.
این مجموعه پست‌ها برای پاس‌داری از ادبیات فارسی، برای افرادی که می‌خواهند نوشتن را آغاز کنند یا این که دانش فارسی خود را محک بزنند نوشته شده. تلاش بر این بوده که این پست‌ها در کم‌ترین زمان، بیشترین اطلاعات را منتقل کنند. و مطابق همیشه، منتظر بازخورد شما عزیزان در رابطه با این پست‌ها هستم.

چگونه این متن را یادبگیریم؟

هدف پشت نگارش این متن آموزشی، واردکردن نگارش صحیح به تمام ابعاد زندگیِ فارسی‌زبانان بوده؛ از نوشتن مقاله در ویرگول گرفته تا نوشتن کتاب و حتی هنگام چت‌کردن! متن پیش رو هم به صورت کاربردی و جمع‌وجور نوشته شده اما اگر در ابتدای مسیر نویسندگی هستید، ممکن است در بار اول، این متن را آن‌طور که شاید و باید یاد نگیرید (توجه داشته باشید که متن پیش رو طولانی‌است ولی سخت نیست!). به همین علت نکات زیر توصیه می‌شوند:

• آیا مطمئنید که «یاد‌گرفتن» را بلدید؟ می‌توانید ابتدا به مطلب «مقدمه‌ای بر یادگیری» که مدت‌ها پیش نوشته‌ام مراجعه کرده و بازده خود را هنگام خواندن کتاب و یادگیری افزایش دهید.
• این متن را بوکمارک (نشانه‌گذاری) کنید و هنگام نگارش متن، یک بار آن را مرور کنید.
• اگر حس می‌کنید که بخش‌های عمدهٔ این متن را بلدید، بخش‌هایی را که حس می‌کنید در آن‌ها مشکل دارید را در جایی یادداشت کنید و هنگام نگارش متون آن‌ها را مرور کنید.
• بنویسید! راجع به احساسات شخصیتان، چیزهایی که بلدید و چیزهایی که برایتان مهم هستند بنویسید.

صفحه‌کلید (کیبورد) استاندارد فارسی

اگر از سیستم عامل ویندوز استفاده می‌کنید، به احتمال بالا صفحه‌کلید فارسی شما استاندارد نیست و اولین گام شما برای آغاز نوشتن، فعال‌سازی صفحه‌کلید فارسی خواهد بود. برای فعال‌سازی صفحه‌کلید استاندارد فارسی می‌توانید به این پست از وب‌سایت وی تایپ مراجعه کنید. ولی چرا صفحه‌کلید استاندارد؟

• صفحه‌کلید غیراستاندارد برای زبان فارسی طراحی نشده و در واقع همان صفحه‌کلید عربی است با چند تغییر جزئی (مانند اضافه کردن گ چ پ ژ)
• برخی از حروف در صفحه‌کلید غیراستاندارد درست نمایش داده نمی‌شوند. مانند «ی (عربی)» که با «ی (فارسی)» تفاوت دارد. یا «ک (عربی)» که با «ک (فارسی)» تفاوت دارد. هم‌چنین محل قرار‌گیری حروف «پ» و «گ» در صفحه‌کلید‌های مختلف (مانند لپ‌تاپ و دسکتاپ) فرق دارند.
• صفحه‌کلید غیراستاندارد از اعداد فارسی پشتیبانی نمی‌کند و تنها اعداد انگلیسی را پوشش می‌دهد.
• علایم نگارشی مانند {([«»])} و اعراب‌ها ‍ـً ــٍ ــُ ــَ ــِ ــُ ــّ ــْ به سادگی در دسترس شما هستند.
• نیم‌فاصله (که در ادامهٔ این پست به آن خواهیم پرداخت) در صفحه‌کلید غیراستاندارد با فشردن (ctrl + shift + 2) نوشته می‌شود ولی در صفحه‌کلید استاندارد با فشردن (shift + space) نگاشته می‌شود که بسیار ساده‌تر است و با توجه به این که برای نگارش صحیح، باید از نیم‌فاصله‌های بسیاری استفاده کنید، این مورد از اهمیت بالایی برخوردار است.
• برای نگارش پایان‌نامهٔ دانشگاهی و مقالهٔ فارسی، در زمان صرفه‌جویی می‌کند. به طور کلی، عادت‌کردن به صفحه‌کلید استاندارد فارسی کار شما را ساده‌تر می‌کند، چرا که این صفحه‌کلید برای تایپ ده‌انگشتی فارسی بهینه‌سازی شده.
• تنها نقدی که از نظر بنده به صفحه‌کلید استاندارد فارسی وارد است، محل قرار‌گیری ویرگول (shift + 7) و نبود کلیدی برای علامت Num Sign (#) است که با ظهور شبکه‌های اجتماعی و هشتگ‌ها، از اهمیت بسیاری برخوردار است.
• برای اطلاعات بیشتر می‌توانید به صفحهٔ ویکی‌پدیای فارسی «صفحه‌کلید فارسی» مراجعه کنید.

اگر کاربر اندروید و آی‌او‌اس هستید، می‌توانید از صفحه‌کلید گوگل با نام GBoard استفاده کنید، چرا که رایگان است و صفحه‌کلید فارسی‌اش با توجه به ویژگی‌های زبان فارسی طراحی و ساخته شده است.

خب، حال که استاندارد می‌نویسیم، به سراغ نیم‌فاصله می‌رویم.

نیم‌فاصله

مهم‌ترین مبحث از نظر من. مهم‌ترین فرق یک نویسندهٔ حرفه‌ای با یک نویسندهٔ آماتور در استفادهٔ وی از نیم‌فاصله است. ما در زبان فارسی دو نوع فاصله داریم: نوع اول، فاصلهٔ کامل (فاصلهٔ برون کلمه) است و نوع دوم، نیم‌فاصله (فاصلهٔ درون کلمه) است. دلیل اصلی استفاده از نیم‌فاصله، ایجاد پیوستگی‌ست؛ ما با استفاده از نیم‌فاصله، کلماتی که به هم مرتبط هستند را (به صورت مجازی) وصل می‌کنیم. کلید ایجاد نیم‌فاصله در صفحه‌کلید استاندارد فارسی، ترکیب (Shift + space) است.

واقعیت امر، این که چه زمانی از نیم‌فاصله استفاده بکنیم و چه زمانی نکنیم قاعدهٔ خاص و مشخصی ندارد و فرهنگستان زبان و ادب فارسی، صرفاً مواردی را به عنوان مثال آورده که اکثر نیاز‌های شما را پاسخ خواهد داد، ولی ما برای این که یک قاعدهٔ کلی داشته باشیم و هنگام نگارش درگیری ذهنی نداشته باشیم، از قاعدهٔ زیر پیروی می‌کنیم:

قاعدهٔ [نسبتاً] کلی استفاده از نیم‌فاصله:
اگر کلمه‌ای که آن را می‌نویسیم، هنگام خواندن‌اش به‌هم‌چسبیده تلفظ شود، بین اجزاء کلمه‌های آن نیم‌فاصله می‌گذاریم تا راحت‌تر خوانده‌شود.

نمونهٔ استفاده از این کار در همین متن بالا مشاهده‌ می‌شود! «به هم چسبیده» بهتر است که به صورت «به‌هم‌چسبیده» نوشته شود. یا «خوانده‌شود» یک فعل مرکب است، پس اجزاء آن باید به‌هم‌چسبیده باشد. یک مثال دیگر، «دربه‌در» درست‌تر است یا «در به در»؟ می‌بینیم که هنگامی که این کلمه را تلفظ می‌کنیم، اجزاء آن پشت سر هم و بدون وقفه نوشته می‌شوند، پس نوشتن آن با نیم‌فاصله درست‌تر است.

در ادامه به چند مورد برای استفاده از نیم‌فاصله اشاره می‌کنیم:

• افعالی که «می‌» دارند، با نیم‌فاصله به جزء بعدیشان می‌چسبند. مثل می‌روند، می‌خواهند و...
• افعال و مصدرهای مرکب به هم می‌چسبند (دقت داشته باشید که در خود این متن «به» و «هم» نیم‌فاصله ندارند، چرا که پشت سر هم تلفظ نمی‌شوند و مکث کوتاهی بین این کلمات وجود دارد.) مثل: سخن‌گفتن، دربرداشتن، به‌دنیا‌آمدن، بازگشتن و...
• هنگام جمع‌بستن کلمات با «ها»: گل‌ها، پسرها و... و هنگام استفاده از «تر و ترین»: مانند: آرام‌تر، ترش‌ترین و...
• کلمات مرکب هم با نیم‌فاصله به هم متصل می‌شوند. مثل: بی‌نزاکت، پارتی‌بازی، گوشت‌خوار، پنجره‌ساز، سه‌لایه و...

اگر دقت کنید، می‌بینید که هنگام خواندن اجزاء این کلمات، مکث نمی‌کنید و پشت سر هم می‌خوانید. البته باید مراقب مواردی که کلمات مرکب و به‌هم‌چسبیده نیستند هم باشید. مانند: «کیک سه لایه داشت. (فاصلهٔ کامل)» و «دست‌مال کاغذی سه‌لایه (نیم‌فاصله)». حال شما دربارهٔ تفاوت «دلْ‌نازک» و «دل نازک» فکر کنید.

البته دقت داشته باشید که کلماتی مانند «گوشتخوار» به صورت چسبیده ‌هم نوشته می‌شوند، ولی هم از نظر بسیاری از زبان‌شناسان و نویسندگان و هم از نظر زیبایی ظاهری، نگارش این کلمات با نیم‌فاصله زیباتر و خواناتر است.

• حال از نظر شما «بهتر» درست‌تر است یا «به‌تر»؟ می‌بینیم که این کلمه در حالتی که با نیم‌فاصله نگاشته می‌شود کمی نامأنوس و عجیب به نظر می‌رسد، در چنین مواردی می‌توانیم استثنا قائل شویم.
• ضمیرهای متصل با نیم‌فاصله به کلمهٔ پیشین می‌چسبند. خانه‌تان، دوست‌مان، کتاب‌اش و...
• کلماتی که با «و» مرکب شده‌اند؛ مثل: گرگ‌و‌میش، آب‌و‌هوا، بگیر‌و‌ببند و کلماتی که عطف شده‌اند؛ مثل: بگومگو، خواه‌ناخواه، دفتردستگ، بی‌چشم‌و‌رو (باز هم همان نکته‌ای که اشاره کردیم را اینجا می‌بینید!)
• ترکیب‌هایی که به ادغام دو مفهوم اشاره دارند هم از نیم‌فاصله استفاده می‌کنیم. مانند: سیاسی‌اجتماعی (البته از نظر بنده، نگارش چنین کلماتی با خط تیره بهتر و گویا‌تر است (مثلاً «سیاسی-اجتماعی») ولی نوشتن آن به صورت جداازهم در هر صورت اشتباه است.)
• در ترکیباتی مانند «خانه‌ی‌ من»، باید بین «خانه» و «ی» نیم‌فاصله بگذاریم.

ولی این موضوع مورد مناقشه است؛ کار بهتر این است که از «ی کوچک» که از فشردن ترکیب (Shift+ n) ایجاد می‌شود استفاده کنیم و آن را به صورت «خانهٔ من» بنویسیم. دقت داشته باشید که علامت ــٔ، همزه نیست، بلکه «ی» کوچک است و فرهنگستان استفاده از این مورد را توصیه می‌کند. نوشتن به صورت «خانه‌ی من» هم اشتباه نیست، ولی نوشتن آن به صورت «خانهٔ من» راحت‌تر و سریع‌تر است. اما مقالاتی‌ هم هستند که می‌گویند فرهنگستان دلیلی برای استفاده از «ی کوچک» ارائه نداده و بررسی‌های تاریخی هم با این امر منافات دارند. به همین علت این قضیه بعد شخصی و دل‌بخواهی هم پیدا می‌کند، اما من خود به شخصه استفاده از «ی کوچک» را ترجیح می‌دهم.

• بین منادا و حرف ندا نیم‌فاصله نمی‌گذاریم. مثل: ای ایران
• ترکیباتی که از زبان‌های بیگانه وارد فارسی شده‌اند با نیم‌فاصله به هم متصل می‌شوند. مثل: علی‌ای‌حال، مع‌ذالک، ان‌شاءالله، رسم‌الخط و...
• برند‌های خارجی و اسم‌های خاص. مثل آی‌بی‌ام، ام‌اس‌آی، فابرکاستل، دنیل دی‌لوئیس و...
• واضح است که در مواردی که بودن یا نبودن نیم‌فاصله، تاثیری در املای کلمات ندارد، نیازی به استفاده از نیم‌فاصله نداریم که عمدتاً در کلماتی که به «ر ز ژ د ذ» منتهی می‌شوند اتفاق می‌افتد. مثلا در «پسرها» یا «اشعارش» با و بدون نیم‌فاصله فرقی در املایش ایجاد نمی‌شود.
• یک نکتهٔ جالب: می‌توانید در شبکه‌های اجتماعی درون هشتگ‌ها از نیم‌فاصله استفاده‌کنید! مثل #زنده‌باد‌آزادی

دانستن نکات بالا برای استفادهٔ درست از نیم‌فاصله کافی‌ست. توجه داشته باشید که نیم‌فاصله صرفاً برای زیبایی و خوانایی نیست، بلکه به لحاظ معنایی هم در متن تغییر ایجاد می‌کند. به همین علت باید استفاده از آن را یاد بگیرید. نویسندگانی هستند که پا را از نکات گفته‌شده فراتر گذاشته و معتقدند که ما باید کلماتی که از ترکیب چند واژه ایجاد می‌شوند را هم با نیم‌فاصله بنویسیم؛ مثل «تلفن هم‌راه»، «چی‌ست» و... که لزوماً مورد تایید فرهنگستان نیست ولی اشتباه هم نیست. در چنین مواردیست که سلیقهٔ شخصی مطرح می‌شود و این ضعف فرهنگستان را نشان می‌دهد.

علایم نگارشی

واقعیت امر، پرداختن به مسئلهٔ علایم نگارشی زمان زیادی از مخاطب خواهد گرفت و بحث‌های مربوط به آن طولانی و زمان‌گیر هستند. در ادامه به چند نکتهٔ مهم که از اهمیت بسیاری در نگارش برخوردارند پرداخته شده و مطالعهٔ مباحث تکمیلی به مخاطب علاقه‌مند واگذار می‌گردد.

• نقطه، ویرگول، نقطه‌ویرگول (Semicolon) و دونقطه از کلمهٔ بعدی خود فاصله می‌گیرند و به کلمهٔ قبلی می‌چسبند. مثال درست: داوکینز، هیچنز و هریس از جمله روشن‌فکران قرن 21 هستند که به جدال با متافیزیک افلاطونی، آن هم با کمک ابزار علمی و بدون دقت در ابعاد فلسفی ماجرا پرداخته‌اند.
• هنگام نقل‌قول‌کردن باید به ترکیب روبرو عمل‌کنیم. مارکس گفت: «چیزی برای ازدست‌دادن ندارید جز زنجیرهایتان.» دقت داشته باشید که دونقطه به واژهٔ قبلی می‌چسبد و بین دو‌نقطه و گیومه فاصله داریم. همچنین توجه داشته باشید که علامت نقل‌قول در زبان فارسی گیومه «» است و نه دابل‌کوتیشن‌مارک " ".
• هنگامی که واژه‌ای خاص را توضیح می‌دهیم، آن را داخل گیومه «» می‌گذاریم. مثل: «تکینگی» در هوش مصنوعی رایانه، از جمله خطراتی‌است که آیندهٔ حیات بشر را تهدید می‌کند.
• هنگام اضافه‌کردن مطلبی که جزو کلام اصلی نیست، از قلاب [] استفاده می‌کنیم.
• اجزاء داخل پرانتز به آن می‌چسبند. یعنی بین کلمات داخل پرانتز و خود پرانتز فاصله نمی‌گذاریم.
• توصیه بر این است که به جای استفاده‌کردن از نماد ٪، از خود واژهٔ «درصد» استفاده کنیم. اما در صورت استفاده از نماد باید توجه کنیم تا در سمت چپِ عدد قرارگیرد.

حتا مثلن خاهر

زبان فارسی زبانی کهن است که از تمدنی 7000 ساله در اعصار مختلف تاثیر پذیرفته. کلماتی هستند که یا از زبان‌های بیگانه وارد فارسی شده‌اند و یا این که مربوط به زبان‌های کهن این مرزوبوم (مانند فارسی پهلوی) بوده‌اند و سینه‌به‌سینه نقل‌شده‌اند. کلماتی مانند «حتی، موسی، مصطفی» که در آثار مختلفی به صورت «حتا، موسا، مصطفا» نوشته می‌شوند که این کار درست نیست ولی اشتباه هم نیست! فرهنگستان هم موضع مشخصی ندارد. صادق هدایت از جمله افرادی بود که اعتقاد داشت بهتر است چنین کلماتی که ریشهٔ فارسی ندارند را به فرم شنیداری‌شان بنویسیم و از همین رویْ در آثارش به جای «حتماً» می‌نوشت «حتمن»! یا لفظ «خواهر» که ریشه در فارسی پهلوی دارد هم با فارسی امروز مأنوس نیست و عده‌ای معتقدند که باید آن را به صورت «خاهر» نوشت. چنین اختلاف نظرهایی در زبان فارسی وجود دارند و سلیقه‌ای با آن‌ها برخورد می‌شود. فرهنگستان موضع مشخصی در این باره ندارد.

چند مورد دیگر

در این بخش به مرور چند نکتهٔ جالب و ترفند می‌پردازیم.

• «راجب فلان موضوع صحبت نکن.» درست نیست و ما در فارسی چیزی به نام «راجب» نداریم! املای درست این کلمه، «راجع به» است و حتی از نیم‌فاصله هم در بین کلماتش استفاده نمی‌کنیم. «راجع» یعنی «چیزی که بازمی‌گردد.»
• «می‌باشد» درست نیست و باید از «است/هست» به جای آن استفاده کنیم.
• ما همان‌طور که صفحه‌کلید استاندارد و غیراستاندارد داریم، فونت‌های استاندارد و غیراستاندارد هم داریم و متاسفانه اکثریت فونت‌های فارسی غیراستاندارد هستند. فونت‌های آریال، تاهوما، یکان، نازنین از پراستفاده‌ترین فونت‌های غیراستاندارد هستند که به فراوانی در جاهای مختلف استفاده می‌شوند، به ویژه در وب. اما یک راه‌حل برای این قضیه وجود دارد، افزونه‌ای به نام «فونت‌آرا» که توسط مصطفی اله‌یاری ساخته شده و می‌توانید در مرورگر‌های مختلف با فشردن یک دکمه، فونت‌ها را خواناتر کنید.

از نمونه طراحان فونت استاندارد می‌توان به «مسلم ابراهیمی» و «صابر راستی‌کردار» اشاره کرد.

• ه‌کسره موردیست که جایی در نگارش رسمی ندارد و تنها در محاوره کاربرد دارد، و از همین روی در این مطلب به آن پرداخته نشده، ولی از جمله مباحثی‌است که در مکالمات روزمره رعایت نمی‌شود. شما به عنوان یک نویسنده باید بدانید که لفظ «کتابه من» درست نیست و باید آن را به صورت «کتاب من» نوشت. توصیه می‌کنم متنی که جناب نیما شفیعی‌زاده در وبلاگ خود نوشته‌اند را بخوانید:

• برای متن‌های انگلیسی، سرویسی به نام گرمرلی (Grammarly) وجود دارد که نگارش و اصول و قواعد و حتی لحن نوشته را بررسی و اصلاح می‌کند. گرمرلی از زبان فارسی پشتیبانی نمی‌کند اما سرویس‌هایی هستند که کار‌هایی مشابه را انجام می‌دهند، مانند «ویراست‌لایو».

منبع مورد استفاده برای نگارش این متن، دستور خط فارسیِ فرهنگستان زبان و ادب فارسی بود و در وهله‌های بعدی از سایر منابع مانند ویکی‌پدیای فارسی، مقالات و نشریات مختلف و... استفاده‌شده‌است.

مواردی که در این متن به آن‌ها اشاره شد مهم‌ترین نکاتی (از نظر نویسنده) بودند که نیاز شدیدی به آموزش داشتند. خواندن این مطلب را هم به شما (و هم به خودم!) توصیه می‌کنم:

از آرزو، بابک، ریحانه و مریم (به ترتیب حروف الفبا 😃) که با نظراتشان مرا در نگارش این متن همراهی و همیاری کردند کمال تشکر و قدردانی را دارم. اگر موردی از نظر شما اشتباه است یا نقدی به این متن وارد می‌دانید و یا این که نکاتی در جهت بهترشدن این متن در نظر دارید، می‌توانید از طریق بخش نظرات یا ایمیل با من در ارتباط باشید.